Genesis 32: 20- 33: 4 en Lucas 18: 1-8
Zusters en broeders,
Nelson Mandela heeft eens gezegd, dat het meest glorieuze moment van het leven niet het vallen is maar het weer opstaan. Deze woorden kwamen bij me op toen ik hoorde van het jaarthema. Voorzichtig gezegd is het best een ambitieus thema, en in de map wordt het vooral gekoppeld aan opstandig zijn in de wereld. Opstaan tegen de machten die overheersen. Zo was Mandela een groot voorbeeld voor al die mensen die in opstand kwamen tegen apartheid en ander onrecht dat recht gepraat werd door de machthebbers en evengoed ook door kerkelijke leiders. Tegelijkertijd doet het woord opstandig me steeds denken aan de worsteling van Jacob aan de Jabbok. Jacob worstelt met God, met zijn broer, met zijn verleden en zijn geweten en in die worsteling valt hij meermalen. Het is een worsteling die haast verstikkend werkte. Een worsteling die voortkomt uit het verlangen naar de ander, omdat je weet dat het daar veilig is. Maar tegelijkertijd is het een worsteling waarbij je elkaar vloert. Zo’n worsteling gaat niet zomaar aan een mens voorbij. En Jacob staat weer op. Hij is niet zonder littekens uit het gevecht gekomen; hij is mank. Hij is gehavend. Toch is dit een glorieus moment, in de woorden van Mandela, omdat hij is ópgestaan.
Jacob heeft heel wat met zichzelf uit te vechten voor hij met de nodige schroom zijn broer Esau durft te benaderen. Hij lang niet zo zeker van zijn zaak als hij voordoet en stuurt uitgebreide relatiegeschenken vooruit. Jacob leeft met de onzekerheid of Esau nog steeds kwaad is om wat hij allemaal heeft uitgehaald. Hoe zou Esau hierin staan, zit hij nog treuren om zijn broertje, die het zo achter de ellenbogen heeft? Zou de gunst en de liefde van Esau net zo makkelijk af te kopen zijn zoals zijn eerstgeboorterecht met een bord linzen? Je zou kunnen stellen dat Esau goede papieren heeft om zich niet te verzoenen, omdat zijn broertje hem zo verschrikkelijk belazerd heeft De stem van zijn hongerige maag klonk luider dan die van de plicht. Misschien dat Esau minstens zo boos is op zichzelf om zijn goedgelovigheid en dat hij dit afreageert op Jacob.
Grote conflicten kunnen omstaan door gekwetste trots, of de nationale eer de schade berokkend is. Is zo’n ruzie met je broer dan af te kopen met een mooie plant of een dure fles wijn? De grote verrassing in dit bijbelse verhaal is de reactie van Esau. Hij ontvangt zijn broer met open armen en wil geen van de vooruit gestuurde geschenken aan nemen. Geen spoor van boosheid of rancune, maar een dikke kus krijgt Jacob.
Voor ons gevoel klopt dit verhaal niet, het einde is te mooi? Stel je voor dat ze uitgelaten met een glas wijn klinken op hun broederschap, terwijl er verzwegen wordt hoeveel pijn ze elkaar hebben aangedaan? Als we alle praatprogramma’s zoals die van dokter Phil mogen geloven of de serie van de EO, als het Familiediner dan is een broedervete, een familieruzie bijna niet meer bij te leggen wanneer er al jaren over heen zijn gegaan. Sommige mensen blijken zeer rancuneus, kunnen niet vergeven wat hen is aangedaan.
Hoe doet Esau dat? Hij doorbreekt de keten van geweld door zijn broer recht in de ogen te kijken en te omarmen. Geen verwijten maar een kus kan hij krijgen. Ook eau is opgestaan, uit zijn wrok, laat het onrecht achter zich om dwars tegen alle gebruiken in, niet zijn recht te willen halen,, maar zich te verzoenen met zijn broer. Volgens de moderne psychologische richtlijnen moet er toch altijd van alles worden uitgepraat, je moet de pijn, die een ander jou heeft aangedaan een plekje geven? In ieder geval moet er recht gedaan worden aan de dingen die scheef zijn gegaan. Hoeveel mensen komen niet met zichzelf in de knoop omdat juist zaken niet worden uitgepraat, emoties worden weggedrukt.
Het is lastig om in je eentje weer op te staan wanneer je gevallen bent of nog erger ten val gebracht bent. Waar haal je de moed vandaan om steeds op te staan en dat te ervaren als een overwinning en niet als gezichtsverlies? Kan je vergeven in je eentje, zonder de betrokkene in het gezicht te kijken? Zonder excuses te maken of te horen? Soms zou je dan het kind willen zijn dat alles goed kan maken. Je zou willen dat je de tijd stil kan zetten en roepen: hou er mee op en vergeef elkaar. Omhels elkaar zodat je in de blik van de ander genegenheid ontmoet. Zou je die dappere eenling willen zijn die het verschil maakt? Opstaan en opstandig zijn kost wat, je komt er niet zonder kleerscheuren uit. Tegelijkertijd geeft het opstaan tegen onrecht wereldwijd of opstandig worden van je eigen misdragingen, je een bovenmenselijke kracht. Bij deze opstandigheid die te maken heeft met God, met recht doen aan wat scheef gegroeid is, gaat het niet meer om winnen of verliezen. Dan is alleen het feit dat je opgestaan bent, glorieus. Daarin zit het woord glorie, eervol.
Jacob moet ermee leren leven dat hij met een listige truc zijn broer het bestaansrecht ontfutseld heeft. Hij beseft terdege wat hij gedaan heeft door de zegen van zijn vader die voor zijn oudere broer bestemd was zelf ontvangen. Meteen nadat hij de zegen ontvangen had, vluchtte hij ver weg uit angst voor de wraak van zijn broer. Tot het verlangen naar huis begint op te spelen en sterker geworden is dan zijn angst. Vlak wat dat betreft zijn worsteling onderweg niet uit. Daar heeft hij waarschijnlijk zijn fouten onder ogen gezien, daar heeft hij gevochten met God, met zijn geweten en … met Esau. Bevrijd maar gehavend is hij uit de strijd gekomen om nu weer in levende lijve voor zijn broer te staan. En dan valt hem een omhelzing ten deel. Esau, bedrogene, omhelst, kust en zegt: ik zie in jou iets van wat God bedoeld heeft met mensen.
Jacob is terug gekomen op zijn eigen geboortegrond – de plek van zijn bedrog – om na het vallen, na de sluwigheid van schoonvader Laban, weer rechtop te staan. Een glorieus moment! En nu denkt u waarschijnlijk mooi afsluiting, we zijn weer bij het begin, bij de mooie woorden van Mandela, maar we zijn er nog niet. Het verhaal is niet anders dan onze werkelijkheid want de levenslijnen van de broers lopen toch weer uit elkaar. Na deze omhelzing, deze innigheid wil Esau maar een ding: Jacob meenemen naar zijn eigen land, hem bij zich houden. Echter Jacob zorgt ervoor dat Esau terug gaat het stadse Edom en dat hij zijn tenten in het open veld kan opzetten. Zoveel als ze vroeger verschilden zo sterk zorgt dat nu ook weer voor een verwijdering. Al hebben de broers elkaar in alle eerlijkheid omhelst, verschil blijft bestaan. Pas bij het sterfbed van hun vader ontmoeten zij elkaar weer.
Opstandig zijn heeft ermee te maken dat je de krassen die je op je ziel oploopt leert accepteren, als een deel van jouw bestaan en de ander er niet langer de schuld van geeft. Het is een alternatieve manier van dingen recht zetten. Hoe wonderlijk dit ook klinkt opstandigheid wordt ingegeven door een verlangen naar vrede. Dat maakt het mogelijk om de ander te verwelkomen ook al heeft die je gekwetst of werkelijk kwaad aangedaan. Want in de ontmoeting met de ander zie je in diens blik zowel diens onvermogen als de liefde van God.
Graag zou ik willen afsluiten met enkele woorden uit de toespraak die de broer van een van de slachtoffers van de vlucht MH17 heeft gehouden in Hilversum. Hij zou zich volgens de buitenwereld boos moeten maken over het onrecht en zich principieel moeten opstellen. Maar in al zijn verdriet wil hij niet omkijken in wrok en kiest voor bezinning en verdraagzaamheid.
‘Al die boosheid, ik probeer die barrière van woede, meer strijd, meer slachtoffers en meer pijn te slechten. En zouden wij als nabestaanden ook niet zo dapper kunnen zijn als de hulpverleners in Oost-Oekraïne, krachtig genoeg om het leed aangedaan aan onze geliefden te kunnen vergeven, hoe moeilijk het ook is. Om niet om te zien in wrok, maar in liefde. Om niet te handelen uit woede of onmacht, maar in zachtheid en vrede.’
Hij eindigt met ‘Het huis wordt weer bewoond. Het nodigt de ochtendzon naar binnen. Verdriet gaat over in dierbare herinnering. De nieuwe dag mag beginnen.’
Amen.